گزارشى از جايگاه حقوق بشر دوستانه در نظام آموزشى ايران؛ كاوش براى درك بهتر مسائل انسانى، ابراهيم اصلانى، شرق

بخش اول

كاوش حقوق بشردوستانه (Exploring Humanitarian Law) كه به اختصار EHL ناميده مى شود مجموعه اى از كاوش ها است كه هدفشان بهبود درك مسايل بشردوستانه مرتبط با وضعيت هاى جنگى است. EHL به آموزش شهروندى، آموزش حقوق و بهبود مهارت هاى زندگى و همچنين به درك بعضى مواد درسى در سطح دبيرستان كمك مى كند. دولت هاى عضو كنوانسيون ژنو از جمله ايران، متعهدند تا آنجا كه ممكن است دانش حقوق بين الملل بشردوستانه را در ميان شهروندان و به ويژه نوجوانان و جوانان ترويج كنند. كاوش حقوق بشردوستانه (EHL) يك ديدگاه انسان دوستانه را ترويج مى كند و در اصل براى سنين ۱۳ تا ۱۸ سال طراحى شده است. صليب سرخ جهانى، EHL را از طريق وزارت آموزش و پرورش كشورها هدايت مى كند. در حال حاضر بيش از ۱۳۰ كشور در مراحل مختلف اجراى EHL مشاركت دارند و ايران مراحل مقدماتى اين پروژه را مى گذراند.
•••
• آغاز EHL در ايران
كميته ملى حقوق بشردوستانه ايران از سال هاى پيش، اقدام عملى براى ورود EHL به ايران را آغاز كرد. به دنبال اين تلاش، يادداشت تفاهمى توسط كميته ملى و وزارت آموزش و پرورش با كميته بين المللى صليب سرخ منعقد و كميته تخصصى (steering committee) در كميته ملى حقوق بشردوستانه در ساختمان صلح هلال احمر تشكيل و برنامه عمل EHL طراحى شد. اين برنامه عمل طى جلسه هاى متعدد با سازمان دانش آموزى و با دعوت يكى از كارشناسان بين المللى EHL توسط كميته بين المللى صليب سرخ و با مطالعه تجربيات ۱۳۵ كشور جهان، تدوين و به اجرا درآمد. دكتر محمد طاهر كنعانى رئيس دبيرخانه كميته ملى حقوق بشردوستانه از سختى هاى كار و به خصوص هماهنگى با آموزش و پرورش براى انتخاب و دعوت معلمان سخن مى گويد. از طرف ديگر، انتخاب و يافتن مدرسى براى مديريت كارگاه EHL هم كار آسانى نبوده است. به گفته دكتر كنعانى، بعد از مدت ها رايزنى و مذاكره با مدرسينى از كشورهاى مراكش، فلسطين، لبنان و غيره بالاخره مدرسينى از كشور مالزى براى دوره اول و از كشور مقدونيه براى دوره دوم EHL در ايران دعوت مى شوند.
جمعيت هلال احمر جمهورى اسلامى ايران در روزهاى اول تا پنجم مردادماه، ميزبان ۲۵ نفر از دبيران مدارس مناطق مختلف شهر تهران و شهرستان هاى تهران به عنوان مربيان ارشد EHL بود. در اين دوره ۵ روزه كه ۱۵ كارگاه آموزشى اجرا شد، دكتر Toh Wah Seng از كشور مالزى به عنوان مدرس حضور يافت. براى معلم هاى ايرانى جالب بود كه دكتر seng، ليسانس اقتصاد، فوق ليسانس تجارت و دكتراى «معلمى براى معلم ها» دارد. او از اين كه EHL را در يك كشور اسلامى تدريس مى كند خوشحال است و از اين كه ايرانى ها مجموعه كتاب هاى EHL را در عرض دو ماه ترجمه كرده اند اظهار شگفتى مى كند. seng مى گويد: در مالزى از آغاز EHL بيش از ۴ سال مى گذرد ولى هنوز كتاب ها به زبان مالزيايى ترجمه نشده اند. هاجر سياه رستمى از مترجمين اين مجموعه هم مى گويد كه قصدى براى چاپ مطالب به صورت كتاب وجود نداشته است. چون EHL مراحل اوليه و مقدماتى خود را در ايران طى مى كند متون آماده شده جنبه آزمايشى داشته و به شكل جزوه تكثير شده اند. با وجود آن كه در ادامه بايد منابع به شكل مناسبى تنظيم و آماده شوند، در هر حال، EHL در ايران آغاز شد تا با آموزش حقوق بين الملل بشردوستانه به آموزش شهروندى در سطح ملى، منطقه اى و بين المللى كمك شايانى كند.
• كاوش ها و چالش ها
چند روز قبل از آغاز دوره اول، يك جلسه توجيهى با حضور دكتر كنعانى، فريدريك گوا (مسئول ارتباطات كميته بين المللى صليب سرخ در تهران) و بيگلرى از سازمان دانش آموزى آموزش و پرورش برگزار شد. روز اول مرداد و طبق رسم معمول ايرانى ها، برنامه با تاخير نيم ساعته شروع شد؛ مسئله اى كه به رغم تاكيد بر جبران آن، روز دوم هم تكرار شد. در اولين روز دوره، سه كارگاه برگزار شد. كارگاه هاى اول و دوم به معرفى IHL و EHL و ارزيابى تصورات و پيش فرض هاى شركت كنندگان از مفاهيمى چون: كرامت انسانى، جنگ، غيرنظامى، دشمن، عمل بشردوستانه و غيره اختصاص داشت. در كارگاه سوم با استفاده از روش هاى مختلف آموزشى، نقش افراد غيردرگير (Bystanders) در زمان جنگ يا بروز خشونت بررسى شد. افراد غيردرگير، اشخاصى عادى هستند كه در هنگام بروز خشونت، از زندگى و كرامت افرادى كه نمى شناسند دفاع مى كنند. جمله اى از آگيل آروين _ برنده جايزه صلح نوبل سال ۱۹۸۶ _ در كتاب راهنما نقل شده است: «بى تفاوتى ما نسبت به بدى، ما را شريك در آن جرم مى كند.» در ادامه كارگاه سوم، مفهوم اقدامات بشردوستانه و مشكلات و چالش هاى مرتبط با آن، مورد تحليل قرار گرفت. اقدامات بشردوستانه آن اقداماتى است كه براى دفاع و حمايت از فردى كه زندگى و كرامتش در خطر افتاده، به خصوص اشخاصى كه به طور عادى مورد حمايت قرار نمى گيرند، انجام مى شود. برنامه هاى روز دوم به بعد با تغييرى عمده پيش رفت. گروه هاى دونفره از شركت كنندگان اجراى كاوش ها را به ترتيب بر عهده گرفتند. در كارگاه چهارم، «تعارض هايى كه فرد غيردرگير با آن مواجه مى شود» و در كارگاه پنجم، مسئله محدود كردن دامنه ويرانى ها و همچنين قواعد پايه اى حقوق بين الملل بشردوستانه بررسى شد. نكته اساسى كل دوره تاكيد بر استفاده از انواع روش هاى آموزش مشاركتى بود؛ روش هايى كه منجر به پويايى، فعاليت و مشاركت شركت كنندگان شود. براى اين منظور به تناسب در كارگاه هاى مختلف، روش هايى چون بحث گروهى، بارش مغزى، ايفاى نقش، نمايش فيلم، داستان و ابزارهاى ديگر پيش بينى شده بود. در كارگاه ششم، فريدريك گوا به توضيح و تبيين قوانين اساسى IHL و تفاوت ها و شباهت هاى آن با حقوق بشر (HR) پرداخت. به گفته وى IHL قراردادى است بين بيش از ۱۹۰ كشور جهان، كه در آن وظيفه نظارت به صليب سرخ واگذار شده است. IHL مجموعه قوانينى است كه بعد از شروع مخاصمه مورد استفاده قرار مى گيرد و وقتى جنگى نباشد IHL مصداقى ندارد. هر دليلى كه براى وقوع جنگ وجود داشته باشد، هيچ تاثيرى بر عملكرد IHL ندارد. گوا، مورد تهاجم سئوال هاى بسيارى قرار گرفت كه سعى كرد با صبر و حوصله به تمامى آنها پاسخ دهد. براى دكتر seng و گوا، شنيدن تجربه هاى كسانى كه حضور مستقيم در جنگ داشتند جالب بود. گوا، وب سايت صليب سرخ جهانى www.ICRC.org را معرفى و ابراز اميدوارى كرد كه بخش فارسى آن نيز راه اندازى شود. برنامه روز سوم به سه موضوع مهم و جالب اختصاص يافت. كارگاه هفتم درباره وضعيت كودكان سرباز بود. كودكان بايد در طول درگيرى هاى مسلحانه مورد حمايت قرار گيرند. يكى از راه هاى اين حمايت، وضع حداقل سن براى شركت در گروه هاى نظامى است. حداقل سن در سطح بين المللى ۱۵ سال است. به كارگيرى كودكان زير ۱۵ سال ممنوع است، اگرچه امروزه در سطح بين المللى تلاش مى شود حداقل سن به ۱۸ سال افزايش يابد. نمايش فيلمى كه در آن كودك سرباز ۱۲ ساله اى خود را «هيتلر قاتل» مى ناميد همه را تحت تاثير قرار داد. جمله پايانى اين فيلم كه از زفتان تودورف نقل مى شود جالب است: «براى پديد آمدن زشتى و بدى، وجود مردمى اندك كفايت نمى كند؛ شمار زيادى بايد بى تفاوت بمانند. اين چيزى است كه ما همگى قادر به انجامش هستيم.» طبق آمار، بيش از ۳۰۰ هزار كودك سرباز در سرتاسر جهان وجود دارد. ۲۸ كشور بيشترين تعداد سرباز را دارند. كاوش بعدى بر مسئله مين هاى ضدنفر تمركز مى كند. فيلمى درباره خسارت ها و عواقب ناشى از مين هاى زمينى ضدنفر به خصوص براى كودكان، نمايش داده مى شود كه بسيار ناراحت كننده است. در حقيقت، مين استفاده نادرست از تكنولوژى است. لطمات مين ها هيچ گاه متوقف نمى شود. فردى كه در سن ۲۵ سالگى پايش را از دست مى دهد، نيازمند ۱۰ پاى مصنوعى تا سن ۶۵ سالگى است. يك كودك، هر ۶ ماه نيازمند پاى جديدى است. در سايت صليب سرخ جهانى، لينك هاى متعددى به سايت هايى درباره كودكان سرباز و مين هاى ضدنفر وجود دارد. كارگاه نهم، در واقع تمرينى است براى شناسايى موارد نقض قواعد اساسى حقوق بين الملل بشردوستانه و پيامدهاى زنجيره اى آن، كه با موفقيت انجام مى شود. معمولاً نقض قواعد به صورت زنجير ه وار، منجر به نقض هاى بيشترى مى شود. در كارگاه دهم، چالش هايى كه سربازان در جنگ با آن مواجه مى شوند مورد بررسى قرار مى گيرد. در طول جنگ، سربازان مجبور به اتخاذ تصميم هايى هستند كه با قواعد جنگ و سلامتى خود يا سلامتى سربازان تحت فرماندهى شان در تعارض است. در اين شرايط چه بايد كرد؟
«چه كسى مسئول است؟» عنوان كاوش بعدى است كه به بررسى مسئوليت افراد مختلف در اجراى قواعد حقوق بشردوستانه مى پردازد. اين گفته يكى از فرماندهان جنگ است: جنگ آخرين روش است، بدون قواعد حقوق بين الملل بشردوستانه، هيچ روشنايى در اين دالان تاريك نخواهد بود. كارگاه دوازدهم درباره دلايل منطقى براى لزوم تامين عدالت است. وقتى قانون نقض مى شود چه بايد كرد؟ با جنايتكاران جنگى چه بايد كرد؟ دستيابى به عدالت از چه راه هايى امكان پذير است؟ در بخشى از اين كارگاه هاجر سياه رستمى توضيحاتى درباره حقوق بين الملل مى دهد. او مى گويد: به طور كلى براى دستيابى به عدالت سه راه پيش بينى شده است:
۱- الزام از طريق دادگاه ها و قوانين ملى
۲- الزام از طريق دادگاه هاى بين المللى كيفرى _ علاوه بر ديوان بين المللى عدالت (ICJ) در لايحه، ديوان بين المللى كيفرى (ICC) نيز كه داراى صلاحيت رسيدگى به جرايم نسل كشى، جنايات عليه بشريت، جنايات جنگى و جرم و تجاوز است از سال ۲۰۰۳ به طور رسمى آغاز به كار كرده است.
۳- جست وجوى عدالت از طريق كميسيون هاى حقيقت ياب.
برنامه روز پايانى به ويرانى هاى ناشى از جنگ و مسائل آوارگان و اسرا اختصاص داشت. كارگاه چهاردهم شركت كنندگان را به خوبى با دشوارى هاى برپايى يك اردوگاه براى آوارگان جنگ آشنا مى كند.

به پايان دوره رسيده ايم. دكتر Seng روش هايى را براى گروه بندى تصادفى شركت كنندگان در EHL آموزش مى دهد. اين مدرس مالزيايى كه بر روش هاى آموزش مشاركتى و كارگاهى تسلط دارد باز هم با يك روش مشاركتى به ارزيابى نقاط قوت و ضعف دوره مى پردازد. در اختتاميه پيتر جى اشتوكر (Peter G. Stocker) رئيس نمايندگى كميته بين المللى صليب سرخ در ايران كه انسانى باتجربه و بانفوذ به نظر مى رسد از برگزارى EHL در ايران ابراز خرسندى مى كند. شركت كنندگان به رسم ياد بود، يك جلد ديوان حافظ با ترجمه انگليسى و چند سى دى موسيقى سنتى ايران به دكتر Seng هديه مى دهند.